درنگی درباره مصلای تاریخی سبزوار | خانه معماری

دکتر رجبعلی لباف‌خانیکی-باستان شناس و استاد دانشگاه | شهرآرانیوز؛ بیهق از گذشته‌های دور، ناحیه‌ای وسیع از خراسان و از مضافات ایالت نیشابور با مرکزیت خسروگرد بوده است که بعد‌ها سبزوار جایگزین خسروگرد می‌شود.
شهرستان سبزوار به لحاظ آب‌و‌هوای مساعد و موقعیت آن در مسیر «شاهراه بزرگ شرق» یا «راه ابریشم» همواره از جهت اقامت موردتوجه بوده است؛ به‌گونه‌ای‌که در سرتاسر شهرستان سبزوار تاکنون بیش از ۹۰۰‌محوطه، تپه و بنای تاریخی شناسایی شده و ۱۶۲مورد از آن‌ها در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
ازجمله این آثار تاریخی به‌ثبت‌رسیده، تپه دامغانی، زیستگاهی واقع‌در حاشیه شرقی شهر سبزوار و متعلق‌به دوران برنز (هزاره چهارم و سوم پیش‌از میلاد) است.

شهر کنونی سبزوار از‌جمله شهر‌های معدودی است که روی خرابه‌های شهر کهن سبزوار بنیان گرفته است و گاه‌و‌بیگاه در بافت سنتی سبزوار، بقایای معماری و آثاری در‌پی کندو کاو یا خاک‌برداری ظاهر می‌شود. گذشته از آن در سبزوار بنا‌هایی از گذشته بر جای مانده که «مصلای سبزوار» یکی از آن‌هاست.

مصلای سبزوار مجموعه معماری آجری با زیربنای ۲۴۲متر مشتمل بر یک ایوان، برج‌هایی بر دو طرف ایوان و گنبدخانه‌ای در انتهای ایوان است که با کاربری عبادی در شرق سبزوار و خارج از شهر ساخته شده و در مجاورت آن، نماز جمعه و اعیاد را برگزار می‌کردند.

هرمصلا به‌منزله یک محراب یا ماکتی از محراب در مقیاس بسیار بزرگ و در سمت قبله بود که در یک قطعه از زمین‌های اطراف شهر ساخته می‌شد تا از دور‌دست دیده شود و اهالی به‌سمت آن، که در امتداد قبله بود، به نماز می‌ایستادند.

ایوان بلند مصلای سبزوار دارای طاقی جناقی مستقر بر فراز دو پایه با نمای قاب‌بندی‌شده است که قاب اولی از بالا و خط بام ایوان نیمه‌تمام بوده و ظاهرا ریزش کرده است. در حال حاضر ۱۵متر از بلندای ایوان باقی مانده است. نمای ایوان دوطبقه به نظر می‌رسد؛ زیرا دو درگاهی عریض هم‌عرض با طاق جناقی و بلندای نابرابر روی هم دیگر ساخته شده است.

بر دوسوی ایوان دو ستون نیم‌استوانه استقرار یافته که علاوه‌بر زیبایی و شکوهی که به بنا می‌داده است، از رانش ایوان نیز پیشگیری می‌کند؛ زیرا برای دیوار‌های جانبی ایوان نقش پشتیبان ایفا می‌کرده‌اند.

گنبدخانه دارای پلان مربع و مانند دیگر چهارطاقی‌های ایران درگاهی‌هایی در چهار جهت دارد. قاعده مربع‌شکل فوقانی آن بنا را چهار فیلگوش با چهار طاق‌نما از چهار ضلعی به هشت ضلعی تبدیل کرده است و ساقه‌ای هشت‌ضلعی برای استقرار قاعده دایره‌ای‌شکل گنبد تدارک دیده‌اند. گنبد که از آجر به شیوه «خفته راسته» چیده شده، از نوع عرقچین بر فراز ساقه نشسته و تنها تریینات داخلی بنا رسمی‌بندی‌های لچکی‌های دو طرف فیلگوش‌ها و طاق‌نما‌هاست.
ارتفاع تیزه گنبد تا کف، ۱۱متر است. در ضلع شمال غرب بنا پلکانی به بام منتهی می‌شود.
اکنون مصلا در میانه زمینی هموار به وسعت یک‌هکتار در خیابان خواجه‌نظام‌الملک (شهدا) قرار گرفته و حصاری بر گرد آن کشیده شده است.

اگر‌چه برخی احداث این بنا را به دوران صفوی نسبت داده و حتی معمار آن را حاجی‌شجاع معمار‌اصفهانی ذکر کرده‌اند، با‌توجه‌به شیوه ساخت و مشابهت آن با ایوان مسجد جامع ورامین و مسجد آق قلعه، می‌توان آن را ازجمله بنا‌های قرن هشتم هجری‌قمری فرض کرد.

مصلای سبزوار در سال‌های اخیر به‌همت اداره کل میراث فرهنگی مرمت شده و اخیرا در اجرای توافق اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی و شهرداری سبزوار، شهرداری سامان‌دهی محوطه جلو مصلا را به عهده گرفته است.

مصلای سبزوار در تاریخ ۲۷‌دی‌۱۳۵۵ به شماره‌۱۳۱۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.